"UBIO SAM 20, MRZELO ME DA BACAM LEŠEVE" Ovako su Mađari klali Srbe: Majka plakala za decom, zver je TUKLA KUNDAKOM

Masakr u južnoj Bačkoj, poznat i kao Racija u južnoj Bačkoj, je naziv za razni zločin i masakr kojeg su nad civilnim stanovništvom južne Bačke, pretežno Srbima i Jevrejima, izvršili su pripadnici oružanih snaga i vojske kraljevine Mađarske (Honved) za vreme Drugog svetskog rata tokom mađarske okupacije Bačke.

Racija je sprovedena na Božić u naseljima Šajkaške - Čurugu, Gospođincima, Šajkašu, Đurđevu, Mošorinu, Titelu, Loku, Gardinovcima, Vilovu, Žablju, kao i u gradovima Bečeju, Srbobranu, Temerinu i nešto kasnije u Novom Sadu (od 21. do 23. januara 1942. godine).

Za tri dana racije u Novom Sadu u vodama Dunava je nestalo preko 1300 (2.000) Novosađana.

Pored Srba i Jevreja, u raciji je ubijen i jedan broj pripadnika drugih etničkih grupa: Roma, Rusina i Rusa. Racija je sprovedena između 4. i 29. januara 1942. Otpočela je u Šajkaškoj (4-19. januar), nastavila se u Novom Sadu (21-23. januar), a završila u Bečeju (25-29. januar).

Mađarske okupacione vlasti su posle masovnih hapšenja komunista, skojevaca i njihovih simpatizera u jesen 1941. godine verovali da pred partizanima predstoji druga faza revolucije, kada Crvena armija zaustavi nemački prodor i pomogne jugoslovenskim partizanima da dođu na vlast rušenjem buržoaskog poretka.

Među mađarskim stanovništvom, naročito u Šajkaškoj, namerno su širene vesti o mogućem "srpskom ustanku" za pravoslavni Božić u kome će doći do osvete za zločine nad Srbima iz aprila 1941. godine.

Cilj je bio rešenje srpskog pitanja i pacifikacija Bačke.

Kampanja produbljivanja međunacionalne netrpeljivosti je imala svoj vrhunac pred katolički Božić, kada su širene lažne vesti da će Srbi tog dana vršiti diverzije i oružane napade na crkve, opštinske i školske zgrade i žandarmerijske stanice.

Navodni povod za pogrom širih razmera pronađen je u otkrivenom pritajenom Šajkaškom partizanskom odredu u Žabaljskom ritu na Pustajićevom salašu. Kod ove grupe pronađeno je 17 pušaka.

Odred je otkriven 4. januara 1942. godine od strane patrole mađarskih žandarma i graničnih lovaca, koji su ih napali. U samoodbrani, partizani su ubili dva graničara lovca i dva žandarma, a nekoliko ih ranili. Dejstvom velikih okupatorskih snaga ovaj odred je u potpunosti razbijen u toku istog dana, 4. januara 1942. godine, prilikom čega je stradao politički komesar odreda Đula Molnar.

Ovaj događaj zvanična klika proglasila je za „ustanak“. Mađarske okupacione vlasti iskoristile su ovaj manji incident kako bi nastavile sa sprovođenjem svoje politike u Bačkoj.

Pravi cilj racije je bila kampanja etničkog čišćenja usmerena protiv srpskih i jevrejskih civila (uključujući žene, decu i stare), kao i pljačka njihove imovine. Prema istoričaru Zvonimiru Goluboviću, racija je planirana znatno ranije i napad na partizane u Šajkaškoj je samo iskorišćen kao izgovor za sprovođenje planiranog genocida.

Načelnik general-štaba mađarske vojske Ferenc Sombathelj je 5. januara naredio kaznene racije na partizane u Bačkoj. Naređenje je došlo u isto vreme kada je nemački ministar spoljnih poslova Joahim fon Ribentrop posetio Budimpeštu 6. januara. Nekoliko dana kasnije, feldmaršal Vilhelm Kajtel, načelnik Vrhovne komande Vermahta, je došao u Budimpeštu da zatraži da se cela Mađarska kraljevska vojska prebaci na Istočni front.

Mađarski premijer Laslo Bardoši je odbio, i da bi opravdao svoju odluku, tražio je da pokaže da su mađarski vojnici preko potrebni na okupiranim teritorijama. Mađarski generalštab je zatražio da okupacione vlasti dostave dokaz od predstojećem velikom partizanskom ustanku u Bačkoj da pokaže Nemcima.[6] Mađarske vođe su možda takođe bile motivisane da vode oštru kampanju da pokažu da su u stanju da se nose sa srpskim otporom i jevrejskom "subverzijom", i da tako ubede Nemačku da je Mađarska dovoljno sposobna da kontroliše i Banat, koji je bio deo Ugarske pre Prvog svetskog rata.

Stoga su okupacione vlasti glumile napade partizana da bi uvećali jačinu partizanskog otpora. Žandarmima su deljeni zavoji i govoreno im je da ih nose na glavama i rukama te da glume kako su ranjeni. Ovo je rađeno zbog javnosti.

Čurug Istog dana kada su se desile borbe na Pustajićevom salašu, mađarski stanovnici Žablja i Čuruga su naoružani. U nedelju 4. januara 1942. otpočelo je puškaranje po ulicama Čuruga, u žabaljskom srezu.

Čuruški petokolonaši, naoružani puškama, počeli su ubijati mirno stanovništvo po ulicama. U isti mah, dobošem je naređeno da se svi stanovnici povuku u svoje kuće. Dva sata po ovom naređenju, stigli su u Čurug honvedi iz Sente i Segedina u jačini od 3.000 ljudi.

Prvo su stigli tenkovski odredi, zatim pešadija u kamionima pa onda i artiljerija. Istovremeno sa honvedima stižu u žabaljski srez i žandarmi iz Temerina, Bačkog Gradišta i drugih mesta. Jedan deo segedinskih honveda uputio se u čuruški rit, gde je, prolazeći kroz salaše, ubijao i klao civilno stanovništvo, dok je drugi deo ostao u gradu gde je, zalazeći od kuće do kuće, izvodio ukućane, muškarce, žene i decu.

Čuruški stanovnici, ovako odvođeni iz svojih kuća, ubijani su bez milosti i bez suda. Ubijani su gde su se zatekli i gde je to razbojnicima bilo zgodno: pred kućama, na ulici, u opštinskoj zgradi, u policiji, u osnovnoj školi. Jedan deo pohvatanih stanovnika odveden je u dva žitna magazina Ditriha i Omiljanskog, pa su tu ubijeni iz mitraljeza.

Najviše je ovih mučenika stradalo na samoj reci Tisi, gde su ubijani, pa bacani pod led koji je, kao što je poznato, usled izuzetno oštre zime godine 1941/42, bio neobično debeo. U rupe na Tisi bacani su i oni koji su ubijani na drugim mestima, pa su tu dovoženi u zajedničku ledenu grobnicu. U Čurugu je pobijeno tada, od 4. do 9. januara 1942. godine, nekih 1.800 duša, ljudi, žena i dece. Ubistva i masakriranja vršena su po danu i po noći.

Žabalj U Žablju je takođe izvršen masovan pokolj. Tu su Srbi dovođeni na žabaljsku skelu. Prvo su morali u jednom magacinu skinuti odelo i onako goli, samo sa donjim vešom, pa i bez njega, po nezapamćenoj zimi, odvođeni su na Tisu i tu ubijani.

Nasred Tise bile su provaljene rupe na ledu, pa su oko tih rupa postrojavane žrtve, mitraljeskom vatrom ubijane i bacane pod led. Neki su naterivani da sami skaču pod led.

Neki koji nisu hteli skočiti, odvođeni su do jednog strvodera koji ih je udarao sekirom po glavi, pa ih onda polužive bacao pod led. Bilo je slučajeva da su ljudi probadani bajonetom i bacani u Tisu. Majke su naterivane da same, svojom rukom, bacaju svoju decu pod led.

One koji su bili ubijeni na obali, sami Srbi morali su prevući i gurnuti pod led da bi zatim i oni bili ubijeni.

Gospođinci U Gospođincima, u srezu žabaljskom, ubijeno je u vreme januarskih pokolja 80-100 duša.

Đurđevo U Đurđevu, srez Žabalj, ubijeno je oko 300 duša.

Mošorin U Mošorinu i okolini: 7. januara na sam pravoslavni Božić, četa od 150 honveda, uveče između 8 i 9 sati, otišla je u selo i počela iz kuća izvoditi mirne stanovnike, koji su proslavljali Božić. Sve uhapšene odvodili su u opštinsku konjušnicu i u školu, gde su ih, po prethodnom mučenju, ubijali.

Mnoge su vodili na Tisu, pa ih ubijali kod mošorinske pumpe.

Delom su ih ubijali i po ulicama. Ubijene su prethodno zlostavljali i mučili, tako da su svi leševi bili unakaženi: oči izvađene, nosevi odsečeni, jezici iščupani, ruke i noge prebijene. Žene su silovali pa im grudi sekli. Imovina ubijenih je pljačkana, raznošena, upropašćivana i uništena.

Leševi u Tisi Kad je led na Tisi počeo da se otapa, leševi su stali ploviti. U vremenu od 2. maja do 25. juna 1942, na području Okružnog suda u Petrovgradu, sudskim putem pregledano je i sahranjeno 292 leša, od kojih je bilo 227 muških i 65 ženskih. Identitet ni kod jednog leša nije se mogao utvrditi, jer ni kod jednog nisu nađene isprave.

Svi leševi imali su žicom vezane ruke na leđima. Svi su bili samo u donjem rublju ili goli. Od toga broja leševa bilo je 16 dece do 15 godina, a 15 od 15 do 20 godina. Bilo je nekoliko leševa dece do 5 godina, a bio je i jedan leš muškog deteta između tri i po i četiri godine, Utvrđeno je da je dete bilo probodeno bajonetom i da je od toga nastupila smrt.

Nađen je u vodi i jedan džak, u kome je bilo zavezano troje dece od jedne do četiri godine. Na području Sreskog suda u Perlezu sahranjeno je u isto vreme 144 leša, od kojih je bilo 109 muških, 27 ženskih i 3 dečja.

Racija u Novom Sadu - početak pogroma Racija je počela 21. januara 1942. oko 6 časova ujutro. Po celom gradu izlepljeni su plakati koji su objavljivali početak racije: „Pošto se na području Novog Sada kriju razna sumnjiva lica kao i velika količina oružja, to je Ministarstvo vojske naredilo da se održi pretres svih stanova kao i legitimisanje svih lica. Naređuje se građanima koji kod sebe imaju kakvog oružja, da ga odmah predaju najbližoj komandi. Naređuje se da se svako zadržava u stanu gde je prijavljen.

Slobodno kretanje dozvoljava se samo državnim činovnicima, fabričkim radnicima kao i svakom građaninu koliko mu je potrebno da nabavi najnužnije životne namirnice za određeni dan. U svakom slučaju svako mora raspolagati sa potrebnom legitimacijom, a kretanje je dozvoljeno samo sredinom ulice. Žaluzije na prozorima moraju biti spuštene i ne sme se gledati na ulicu. Kod koga se bude našlo sakriveno oružje, ili ko bude kod sebe držao sumnjiva lica, taj će biti izveden pred vojni sud.“

Blokada ulica Rano ujutru 21. januara, honvedske snage blokirale su sve ulice i počele vršiti „pretres“.

U Rumenačkoj ulici rezultat pretresa stanova i legitimisanja bio je taj da je većina stanovništva kamionima odvedena na „Štrand“. Neke su ubijali već na ulici.

Porodicu Kolarov zatrli su gotovo potpuno, ubivši 9 članova, ostala je samo mala Aleksandra. Jedan od oficira uzeo je iz nedara jedne žrtve 250.000 dinara.

Dana 23. januara upalo je pet žandarma u kuću Jelene Jovandić i zapitali njene sinove, nedoraslu decu, koje su vere. Kad je jedno dete odgovorilo da su pravoslavne vere, oni su sve petoro dece isterali u dvorište, a majku su zatvorili u kuću i postavili vojnika da je čuva.

Ona je čula dečje zapomaganje: „Mama, ne dajte nas!“ Zatim su odjeknuli puščani plotuni, pa je nastupila tišina. Majka je istrčala u dvorište i skamenila se videvši pet leševa svojih sinova. Vojnici su joj tada stavili nož pod grlo i zatražili novac.

Miletićeva ulica Na uglu Miletićeve i Grčkoškolske ulice vršena su masovna ubistva Srba i Jevreja iz Miletićeve i okolnih ulica. Tu su žandarmi i vojnici dovodili grupe ljudi, kojima je naređivano da kleknu u sneg. Posle toga im je pucano u leđa, a žrtve su padale licem u sneg. Novodovedeni su morali da stanu ispred pobijenih žrtava pa su i oni ubijani.

Na ovo mesto dovođeni su ne samo odrasli muškarci nego i žene i deca, pa i odojčad u naručju majki.

Dunavska obala Dana 23. januara sprovedena je veća grupa ljudi, žena i dece od sanatorijuma dr Jakovljevića do kraja tramvajske pruge, prema sanatorijumu dr Uzelca, i tu su ubijani pucnjima iz pušaka i mitraljeza.

Sve ovo gledali su mornari sa broda Korona koji je plovio između jedne i druge obale.

Kasarna XVI bataljona pograničnih lovaca Jedna velika grupa ljudi dovedena je 23. januara iz okolnih ulica u dvorište kasarne, gde su ih vojnici sve pobili.

Dok su leševi ležali na zemlji, jedan od oficira se izdrao vojnicima: „Sklonite ove crkotine da ih ne gledam“. Kad su leševi odneseni, na dvorištu je ostalo mnogo krvi i delova čovečijeg tela.

Štrand Veći broj Srba i Jevreja iz svih delova grada dovožen je kamionima ili su pod stražom, peške, sprovedeni do pred sam ulaz u novosadsku plažu Štrand.

Masovna ubistva na samoj obali Dunava, pored Štranda, počela su 22. januara u 4 sata ujutru i trajala su do 4 sata popodne. Žrtve su padale u vodu, a one koje su pale na obalu, vojnici su gurali pod led. Jedan posmatrač sa druge obale ustanovio je da je ubijano 15 osoba na minut. U 4 sata došao je oficir i naredio da se preostali „zarobljenici“ odvedu u Spomen-dom.

Uspensko groblje Na pravoslavno Uspensko groblje Mađari su dovodili stanovnike okolnih ulica, većinom Jevreje, i ubijali ih ili na ulazu u groblje ili na samom groblju.

Igralište NAK-a Na igralištu NAK-a žrtve su dovođene iz svih delova grada i tu ubijane 22. i 23. januara.

Dana 24. januara došli su na igralište radnici gradskog poglavarstva da uklone tragove krvavog zločina.

Izvršioci U izvršenju strahovitog pogroma najviše su se angažovale vojska i žandarmerija, koje su se rasporedile u gradu već u rano jutro 21. januara 1942. Pokoljima su rukovodili štabovi pojedinih skupina, smešteni u pojedinim mađarskim kućama. Sudbina Srba i Jevreja zavisila je tako ne samo od mađarske vojske i žandarmerije, nego i od samih suseda Mađara, kod kojih je bio štab dotične formacije.

Za sprovođenje „racije“ okupator je izabrao najkrvoločnije ljude. Na primer, đak žandarmerijske škole u Seksardu, Kenjereš Janoš je rekao: „Ubio sam 20 ljudi iz Šosbergerove kuće u Miletićevoj ulici. Ubijanje mi je pričinjavalo zadovoljstvo, samo me je posle mrzelo da leševe bacam u kamion“. Kad su naočigled majke vojnici ubili njeno petoro muške dece (od 15-28 godina), majka je u strahovitom bolu plakala. Jedan od ubica, gurajući je kundakom, izdrao se na nju: „Ne smeš plakati“.

Dana 23. januara 1942. u stan Jovana Tatovića ušli su jedan žandarm, jedan žandarmerijski poručnik i jedan vojnik. Žandarm je uhvatio domaćina, a oficir je prislonio na uho žrtve cev revolvera i opalio, zabeleženo je i na Vikipediji.

POGLEDAJTE I - ŠEF BOSANSKIH MUSLIMANA - "KLALI SMO SVE" Decu nabijali na bajonete USRED SRBIJE

Te 1944. godine Trinaesta SS Handžar divizija (sastavljena od bosanskih muslimana) učinila je u sremskom selu Bosut zverstva od kojih se ledila krv u žilama.

Na glavama nosili su fesove sa plavim kićankama, Hitler ih je smatrao svojom SS elitom, a Hrvati ih svojatali nazivajući ih cvećem, za koje je Hajnrih Himler želeo da ponesu vojničku tradiciju starih austrijskih pukova iz Bosne.

U posleratnim predanjima i sećanjima preživelih ostalo je zapamćeno da su ti vojnici redom pretresali seoske kuće, ubijali sve što im je došlo nadohvat ruku, muškarce žive palili u buradima, uhvaćene žene mrcvarili i silovali, potom im odsecali dojke i solili rane, trudnicama sekli stomake i vadili nerođene bebe, bacali ih u vis i nabijali na bajonete, da bi, nakon toga, tu istu, nesrećnu decu, ostavljali, posle mrcvarenja, da umru kraj leševa svojih majki.

Po okolnim salašima tela ubijenih raspadala su se danima, pa su ih izgladnele svinje i psi počeli razvlačiti po njivama.

Oni koji su uspeli pobeći, dugo bi besciljno lutali šumom, gladni, žedni, preplašeni, stalno izloženi poterama bez postelje i hrane, dok ne bi svisnuli od muke ili pomračili umom. Uhvaćeni i iznemogli završavali bi pod muslimanskim kamama, svirepo zaklani.

Pored svega, "fesaroši" su minirali seosku crkvu i uništili je do temelja, odnoseći zvona i paleći ikonostas. Ostatke zarobljenog stanovništva po Bosutu i okolnim selima, koje nisu na licu mesta ubili, doterali su na savsku obalu goneći ih kao stoku i tu streljali. Uz psovke, njihove su leševe bacali u reku, podsmešljivo im želeći srećan put, dok putuju ka majci Srbiji.

U sačuvanoj dokumentaciji iz tog vremena, objavljenoj posle rata, navodi se da je 13. SS Handžar divizija po svojoj svireposti i načinu izvršenja svojih dela daleko prevazilazila sve ono što su činili njihovi učitelji i mentori - nemački nacisti. O svemu tome je pred sudom 1945. godine svedočio Matias Franja, jedan od komandanata te divizije. U svom iskazu, govoreći o odlasku iz Bosuta, navodi:

- Tokom marša, moji su vojnici klali sve na koje su nailazili, a da nisu nosili fes. Bilo je slučajeva da je oficir koji je bio na čelu kolone video kako ljudi rade na njivi. Kad se docnije okrenuo, mogao je videti da ti ljudi koji su maločas radili na njivi više nisu bili živi. Bosanci, pripadnici Handžar divizije, čim bi ih primetili, jednostavno bi izlazili iz kolone i klali ih.

Posebna su priča zločini koje su počinili na levoj obali Drine.

POGLEDAJTE I - OVAKO JE UDBA SATIRALA USTAŠKE MONSTRUME Hvatali su ih žive, a onda su ih BRUTALNO REŠAVALI: "MI SMO VAS ZA**BALI!"

Evo kako su redom priču završili neki od najvećih ustaških krvoloka.

Krenimo od operacije UDBE pod nazivom Gvardijan

Operacija Gvardijan je bila akcija Udbe iz 1947. i 1948. kojom je razbijen pokušaj ustaške emigracije da izvode terorističke i diverzantske akcije i ujedine križarske formacije u ustanak protiv novih vlasti FNRJ. Akcija ubacivanja ustaša je pokrenuta uz saglasnost Ante Pavelića, iako se nakon njenog neuspeha od toga odgrađivao.

Akciju je vodio Božidar Kavran. Prva grupa je uhapšena na planini Papuk. UDBA je tada pokrenula operaciju „Gvardijan“ (ustašama u inostranstvu su slate lažne poruke kojima su namamljivani da dođu) tokom koje je na jugoslovensko-austrijskoj granici u narednih meseci uhapšeno ukupno 19 ustaških grupa, a operacija je završena hapšenjem Božidara Kavrana, glavnog organizatora ilegalnog ubacivanja ustaša.

Uhapšenim ustašama suđeno je tokom avgusta 1948. godine i većina ih je osuđena na smrt, a ostali na duže zatvorske kazne. U akciji je ubijeno ili uhapšeno 96 ustaša, među kojima i Ante Vrban i Ljubo Miloš.

Pozadina

Porazom NDH i povlačnjem njene vojske u Austriju u maju 1945. u Jugoslaviji su ostale grupice vojnika koji su izbegli zarobljavanje. Nazivali su se križarima i škriparima, a na njihovom čelu je bio Vjekoslav Luburić. Do 1946. antikomunistički nastrojeni Hrvati, uglavnom bivše ustaše ili visokorangirani domobrani za vreme postojanja NDH, su se uspeli povezati dovoljno da razmatraju podizanje ustanka u Hrvatskoj koju su sada kontrolisale nove komunističke vlasti.

Znali su za postojanje križara, ali nije bilo direktne veze između njih i emigranata. Ustaše u emigraciji su u Jugoslaviju ubacivali svoje ljude da ih izveste o stanju u zemlji. Ustaški bojnik (major) Ante Vrban se već u leto 1945. vratio iz izbeglištva i stigao nadomak Zagreba. Vrban se na nagovor Ante Pavelića i pukovnika Jakova Džala aprila 1946. ponovo vratio u Jugoslaviju i šest meseci obilazio križare po severnoj Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.

Hrvatski emigranti u inostranstvu širili su preuveličane vesti o broju križara i njihovim borbama protiv jugoslovenskih snaga bezbednosti. Nade ustaškog rukovodstva o povratku u zemlju podgrejavalo je sve jače zaoštravanje odnosa između Sovjetskog Saveza i Jugoslavije sa jedne strane i zapadnih saveznika sa druge strane i činilo im se da je novi svetski rat neizbežan.

Lovro Sučić i Božidar Kavran su 1946. pokrenuli inicijativu za osnivanje Hrvatskoga državnog odbora u Austriji, čiji bi zadatak bio dizanje ustanka na području bivše NDH. Odbor je morao da pripremi i grupe oficira koje bi se ubacile da bi organizovali oružane grupa. Emigranti su stupili u kontakt i s nekim stranim obavještajnim službama.

Od američke obaveštajne službe su dobili obećanje da će ih snabdeti potrebnim materijalnim i tehničkim sredstvima, a zauzvrat je trebalo da šalju izveštaje o stanju u Jugoslaviji. Kako su i do ustaške emigracije u Italiji stizale vesti o navodnom ozbiljnom otporu novoj Jugoslaviji, i oni su se počeli da prave planove o podizanju ustanka.

Taj plan su nazvali „Akcija 10. travanj“. Povezali su se sa emigrantima u Austriji i ponudili da i oni učestvuju u operaciji. Kavran je sa nepoverenjem prihvatio njihovo učešće, pošto su ustaše u Italiji bile pod jakim uticajem Ante Moškova, koji je bio u sukobu sa Pavelićem.

Kad je postignuto kompromisno rešenje između ova dva planova, Kavran je pod pseudonimom “Gvardijan” otišao u Italiju i izbegličkim logorima izabrao ljude za ovaj plan. Plan je bio da se povežu sa križarima Rafaela Bobana, za koga se pretpostavljalo da deluju negde u Bilogori.

Akcija

Pre započinjanja operacije ubacivanja emigranata, centar Udbe za Hrvatsku u Zagrebu dobio je tokom maja depešu iz Beča od svog glavnog saradnika među ustaškim emigrantima, da će uskoro na Papuk doći prva grupa. Udba je odmah pripremila akciju pod tajnim imenom Gvardijan, Kavranovom pseudonimu, i postavila zamke.

Kavran je, uz podršku ostalog emigrantskog vodstva, odlučio da pošalje prvu grupu u Jugoslavije. Za nju je odredio ustaške bojnike Ljubu Miloša, bivšeg komandanta logora Jasenovac, i Antu Vrbana i rojnika Luku Grgića. Kavran ih je pre polaska uveravao da će sigurno moći da ostvare saradnju sa pristalicama Hrvatske seljačke stranke u zemlji.

Zadatak im je bio organizovanje i povezivanje i tih grupa. Grupa je 7. juna prešla jugoslovensko-mađarsku granicu. Miloš je po kuriru poslao Kavranu izvštaj da na koprivničkom području ne postoji nikakva križarska grupa i da odlaze dalje. Nakon nekoliko dana lutanja Papukom, Diljem, Psunjom i Babjom Gorom uverili su se da nema križarskih grupa i krenuli su natrag u Austriju. Na povratku su 19. jula naišli na agenta Udbe koji se povezao s grupom, a istovremeno je o njima izvestio svoju centralu.

On se predstavio da je pripadnik križarske grupe bojnika Mikulčića koga su ovi lično poznavali, pa su dogovorili sastanak sa njim za dva dana. Miloša i Vrbana su krenuli sa pripadnicima Udbe u improvizovani logor. Dok su se odmarali, nakon što je rukovodeći oficir Udbe izgovorio signal koji je glasio „Joža/Jozo, daj vode“, pripadnici Udbe su se bacili na Miloša i Vrbana Grgić je likvidiran kasnije.

Uhvaćeni diverzanti prebačeni su u zatvor na Savskoj cesti u Zagrebu. U istrazi su obojica detaljno ispričala dalje planove svojih kolega u emigraciji, pa je Udba za Hrvatsku, pod vodstvom Steve Krajačića, krenula dalje u akciju. Svojim kanalima je uputila Kavranu lažnu poruku, izvestivši ga da se prva grupa na Papuku povezala sa križarima i naglasila je da na terenu nedostaje oficira. Udbin cilj je bilo hvatanje viših oficira i istaknutijih političara.

Kavran je iz Austrije uputio i drugu grupu koja je prešla granicu 20. jula. Za njihov dolazak Udba je saznala od seljaka iz okoline Koprivnice i Đurđevca koji su im prijavili da su primetili petoricu sumnjivih ljudi planinara.

Ova grupe je uhapšena u Suhopolju 29. jula. U međuvremenu Miloš se pod pritiskom dokaza da je kao zapovednik Jasenovca odgovoran za ratne zločine uskoro slomio i pristao na saradnju sa Udbom.

Odao je šifru i radio-signale, prihvativši takođe da potpisuje i pismene poruke. Sledećih meseci pristizala je grupa za grupom, pravo u zamke Udbe. U poslednjoj grupi 3. jula došao i sam Kavran. Kavranovim hapšenjem okončana je operacija Gvardijan. Udba je 9. ili 10. jula ustaškom centru u Filahu poslala depešu: „Mi smo vas za*ebali. Stop. Svi ste u našem zatvoru.

Uhvaćeni u operaciji Gvardijan

Ante Vrban

Ljubo Miloš

Josip Tomljenović

Božidar Kavran

Fra Majstorović Mađari ga isporučili

Miroslav Filipović je bio franjevac, ustaša, i jedno vreme komandant logora Jasenovac i logora Stara Gradiška. Pre rata je bio kapelan i župnik u raznim mestima u Bosni i Hercegovini, a pošto je proglašena NDH, pridružio se ustaškoj vojnici, tvrde istoričari. Početkom maja 1945. godine pobegao je u Austriju i predao se Britancima, koji su ga odmah izručili jugoslovenskim vlastima. Posle je izveden pred vojni sud Komande grada Zagreba, koji ga je 29. juna 1945. godine proglasio krivim zbog masovnih zločina u Jasenovcu, Staroj Gradiški, u okolini Banjaluke. Osuđen je na smrtnu kaznu vešanjem, trajni gubitak građanske časti i konfiskaciju imovine.

Ante Vrban Obešen, priznao zločine nad decom

Ante Vrban je bio major Ustaške vojnice i kasnije HOS, zamenik komandanta logora Stara Gradiška za vreme Drugog svetskog rata. Pre rata je radio kao trgovački pomoćnik. Posle formiranja NDH pristupio je u Ustašku vojnicu. Prema podacima istoričara, u leto 1941. učestvovao je u ubistvima Srba u Lici, kao i u likvidacijama Jevreja u Jadovnu.

U logor Stara Gradiška je stigao 13. novembra 1941. godine, a neko vreme je bio zamenik komandanta logora Mile Oreškovića. Na suđenju posle rata priznao je da je otrovao 63 bolesne dece gasom "ciklon B", što je prikazano u filmu. Posle sloma NDH povukao se u Austriju, ali se 1946. godine vratio nakratko u Hrvatsku da uspostavi vezu s križarima. Sledeće godine Udba ga je uhvatila na Papuku, zajedno s Ljubom Milošem.

Osuđen je pred Vrhovnim sudom na smrt vešanjem.

Dinko Šakić Sahranjen uz državne počasti

Dinko Šakić bio je komandant koncentracionog logora Jasenovac, a osuđen je na 20 godina zatvora zbog ubistava Srba, Jevreja i Roma. Preminuo je u ćeliji 20. jula 2008. Pravda ga je stigla tek u poznim godinama jer je pobegao sa suprugom Nadom u Argentinu. On je umro u zatvorskoj bolnici Remetinec u 86. godini. Sahranjen je na Zagrebačkom krematorijumu, u svojoj uniformi, a njegovoj sahrani prisustvovali su hrvatski desničarski političari.

Ženska uprava logora Stara Gradiška Nada Luburić se izvukla

Stara Gradiška je jedan od logora gde su počinjenih najužasniji zločini, a imao je i žensku upravu, koju su činile Maja Buždon, Božena Obradović, Nada Tanić-Luburić i Milka Pribanić.

Najviše pažnje gledalaca izazvala je Nada, koja je pobegla u Argentinu. Njen muž bio je Dinko Šakić, koji je od maja do kraja oktobra 1944. komandant ustaškog logora smrti Jasenovac, a njen rođeni brat je zloglasni Vjekoslav Luburić. Njen slučaj je svih ovih decenija pomalo bio u senci njenog muža i brata, a preminula je u dubokoj starosti 5. februara 2011. godine.

A OVO JE PRIČA O KRVOLOKU MAKSU LUBURIĆU I NJEGOVOM UBISTVU

Zloglasni Vjekoslav Maks Luburić, jedan od najvećih sadista 20. veka, ustaša koji je komandovao sistemom logora u kojima je na najsuroviji način, udavio se u sopstvenoj krvi, makar su to nalazi obudkcije koja je urađena u aprilu 1969. Njegov leš sa skoro smrskanom lobanjom, pronađen je u vili u Madridu, gde je zlikovac pobegao posle Drugog svetskog rata. Pitanje ko ga je ubio, nije ostalo do kraja razjašnjeno, jer je čovek, za koga se tvrdilo da je osvetio nebrojene žrtve, Ilija Stanić, nekoliko puta menjao svoj iskaz.

Ono što se o samom Staniću zna je da je bio sin ustaše, Vinka Stanića, ali i agent jugoslovenske UDBE. Inače, bio je i kumče Maksa Luburića. Njegov otac je bio "križar" - što je naziv za ustaše koji seu ostali u Hrvatskoj posle kraha Nezavisne države Hrvatske i borili se protiv novih vlasti. Vinko Stanić je uhvaćen i uhapšen, ali je umro u zatvoru. Vinko je bio Luburićev saborac od prvog dana, služio je pod njegovom komandom i Luburić mu je krstio sina Iliju koji se rodio 1942. godine.

Ilija se sklonio u Madrid, gde je dve godine radio kod kuma Vjekoslava Maksa Luburića. Odmah posle Luburićeve smrti vratio se u Jugoslaviju, gde su ga rukovodioci službe "debrifovali" - ispitali o svim okolnostima Luburićeve smrti i njegovim aktivnostima pre toga.

Inače, Ilija je bio problematičan od malena, bio je sklon krađama, selioo se od rođaka do rođaka i gde god bi se pojavio dolazio bi u sukob sa zakonom. Na kraju mu je, kao pogodnom kadru, ponuđena "amenstija" pod uslovom da radi za jugoslovensku obaveštajnu sluđžbu - UDBU, pošto je imao odgovarajući - ustaški, pedigre. Stanić je dobio i šifrovano ime: Mungos. Ipak, Ilija je, navodno, mrzeo ustašku emigraciju, jer je njih smatrao odgovornim za smrt svog oca, jer su ga upravo neki od kasnije istaknutih hrvatskih emigranata i izdali jugoslovenskim vlastima.

"Kako su dani prolazili, tako je Maksovo poverenje u mene raslo. Bio sam već tri meseca u njegovoj kući. Dao mi je sobu u prizemlju. General je tih dana lično bio jako nervozan. Posvađao se sa ženom, pa ga je ona napustila. Kažem ja sebi: Odlično!“, pričao je svojevrmeno Ilija Stanić.

Agent UDBE Mungos, čekao strpljivo je čekao pravo vreme da sprovede plan o likvidaciji u delo.

"Čekao sam svoj trenutak. Išao sam na sigurno. Znao sam da niko ne može biti tako prisan sa Maksom, niti mu iko može prići tako blizu kao ja. Kuvao sam mu, sređivao kuću, vozio ga napolje, primao i pazio na goste. Zato sam čekao. Bolje je ići na sigurno, polako, nego navrat nanos. I sačekao sam. Dana 16. aprila 1969. , u Valensiji mi je poštar doneo jedno pismo na ime Stanko Ilić. Udba mi piše da mi šalje kurira u Španiju specijalno za mene. On mi je doneo prah za Maksa. Dao mi je i dve novčanice od po sto dolara. Poručio mi je da čekam da mi neko dođe iz BiH ili Hrvatske u pomoć. Rekao sam mu da mi niko ne treba. Neću da čekam. Znao sam ja svoj trenutak. U kalendaru sam već zaokružio dvadeseti april", ispričao je svojevremeno Ilija Stanić.

O samom činu ubistva agent UDBE je ispričao sledeće.

"Deset i dvadeset i pet. Sin mu Tonči Luburić doneo novine i ode u crkvu. Maks mi traži da mu skuvam kafu. Kafa gotova za tri minute. Prah koji sam dobio bio je loš. Rastopio se u kesici koju sam držao za pojasom. Morao sam prstom da ga mažem na šolju. Ruke sam prao pet puta. Uzmem čekić, koji sam doneo iz sobe, stavim ga za pojas i odnesem generalu kafu. Dvadeset i pet do jedanaest. Maks pije kafu. Ja držim čekić u pantalonama. Pije. Ništa. Popi sve i ništa. Odnesem šolju u kuhinju. Izvadim čekić i stavim ga na sudoperu. Hteo sam da odem u sobu po štanglu. J*bem ti prašak! Štangla je najbolji lek, kao za Hrvoja Ursu u Frankfurtu. U deset do jedanaest Maks me zove: „Ilija, meni je zlo! Vidim pocrneo kao zemlja. Diže se i povraća. Povedem ga u kuhinju na česmu. On povraća u sudoperu, a ja mu rukom pljuskam vodu po licu. U tren uzmem čekić i lupim ga po čelu: „Tup!“ Maks pade kao sveća.

Mislio sam više se dići neće. Kad me on pogleda kao zver. Zamahnem opet čekićem, a on diže ruke da se zaštiti. Ja viknem: „Majku ti j*bem ustašku. Ovako si ti maljem ubijao decu u Jasenovcu! Vidiš što te čeka! Pogodi ga čekić kroz prste u čelo. Puče lubanja. Izvučem čekić iz glave i okrenem se. Odem do vrata da proverim da li sam ih dobro zaključao. Kad se vratim u kuhinju, Maks ustao i dahće kao životinja. Sto kila u njemu. Uzmem onu štanglu, pa ga raspalim po čelu. Puče glava kao lubenica. Krv se rasu po kuhinji. Maks tresnu dole kao da je pao sa sto metara visine. Puknem ga još jednom. On se umiri. Umotam ga u deku. Maks otežao, jedva ga dovučem pod otoman. Fino sam ga spakovao da ga brzo ne nađu. “, opisao je ovaj događaj ubica Vjekoslava Maksa Luburića.

Telo Maksa Luburića pronašao je njegov sin, ujutru 21. aprila 1969. godine. Luburić je sahranjen u Madridu. Njegovoj sahrani prisustvovalo je stotine hrvatskih nacionalista u ustaškoj uniformi, koji su skandirali ustaške parole i izgovarali fašističke pozdrave.

U intervjuu za hrvatski nedeljnik Globus u julu 2009. godine, Stanić je promenio svoju priču, tvrdeći da su Luburića ubila dva člana HOP-a. Ogorčen omalovažavajućim komentarom koji je Luburić navodno dao o Stanićevom ocu i njegovim posleratnim gerilskim aktivnostima, Stanić tvrdi da je potražio dvojicu muškaraca, koji su ga uverili da su samo želeli da izvrše premlaćivanje.

Na dan kada je Luburić ubijen, Stanić je tvrdio da je dozvolio muškarcima da uđu u Luburićev dom, a njih dvojica su jednim udarcem u glavu teškom metalnom šipkom ubili Luburića. 2012. godine Stanić je još jednom promenio svoju priču, ovog puta optužujući dvojicu drugih ljudi za ubistvo Luburića.

Ko je zapravo bio krvnik Maks Luburić? Ovo što ćete videti je veoma jezivo

Srpski narod je kroz istoriju pretrpeo mnogo stradanja, međutim stradanje za vreme Drugog svetskog rata i Nezavisne Države Hrvatske bilo je takvo da se posle 80 godina i dalje osećaju posledice.

Jugoslavija je uspevala da ostane van rata sve do 27. marta 1941. godine kada pučisti potpomognuti britanskom obaveštajnom službom izvode državni udar posle pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu kojim je dobila neutralnost. Hitler 6. aprila izvodi napad na Jugoslaviju kada je bombardovan Beograd uz brojne žrtve. Jugoslavija je rasparčana između sila Osovine, a na velikom delu razorene zemlje stvorena je Nezavisna Država Hrvatska već 10. aprila.

Nezavisna Država Hrvatska za srpski narod bila je pakao na zemlji. Odmah po osnivanju države započeto je sprovođenje genocida nad Srbima i ostvarivanje plana ustaša koji je izrekao javno ministar u NDH i jedan od glavnih ustaških ideologa Mile Budak: „Jedan deo Srba pobićemo, drugi deo ćemo proterati, a ostale ćemo prevesti u katoličku veru i tako pretvoriti u Hrvate”.

Proglašavani su rasni zakoni, zabranjena je ćirilica, a Srbi su potpuno dehumanizovani. Na prostoru NDH osnovano je preko 40 koncentracionih logora u kojima je život izgubilo više stotina hiljada ljudi.

Sa osnivanjem koncentracionih logora započelo se odmah sutradan po uspostavljanju nove države. Već 11. aprila 1941. pokrenuto je osnivanje kompleksa logora Jadovno gde su vršena prva masovna ubistva. Ovaj kompleks logora postojao je do 20. septembra iste godine, i za samo 6 meseci u njemu je ubijeno preko 40.000 ljudi od kojih su 95% bili Srbi.

Međutim, najozloglašeniji bio je logor Jasenovac, „Aušvic Balkana”, osnovan avgusta 1941. Procene broja stradalih kreću se između 500.000 i 700.000 ljudi. Ovo su procene Zemaljske komisije Hrvatske iz 1946. godine, Centra Simon Vizental, kao i Hitlerovog generala Ernsta Fika. Tokom postojanja NDH, ubijeno je gotovo 75.000 dece za koje su osnovani posebni logori.

Ko je bio Vjekoslav Maks Luburić?

Sam sistem koncentracionih logora Jasenovac je osmislio Vjekoslav Maks Luburić, koji je bio prvi komandant logora. Ko je ovaj čovek, koji je među ustašama opevan kao „zapovednik svojih mesara”?

Rođen je 6. marta 1914. godine u selu Humac, u današnjoj Bosni i Hercegovini od oca Ljubomira i majke Marije. Luburići su deo plemena Drobnjaci od kojih je jedan deo prelaskom u zapadnu Hercegovinu primio rimkatoličku veru, a kasnije je i pohrvaćen.

O tome je pisao Andrija Luburić, srpski istoričar i etnolog, a smatra se da je Luburić bio svestan svog srpskog porekla.

Vjekoslav se po završetku osnovne škole preselio u Mostar gde je upisao srednju školu, a tamo se sprijateljio sa šovinistima. Ustašama se pridružio 1931. godine kada je imao samo 17 godina. Iste godine pobegao je u Mađarsku da ne bi bio uhapšen zbog pronevere i tamo boravio u ustaškom kampu za obuku Janka-Pusta gde je položio zakletvu lojalnosti vođi ustaša Anti Paveliću. Nadimak Maks dobio je upravo u ovom kampu, od svog prijatelja Jura Francetića, pukovnika partijske vojske ustaškog pokreta.

Prvi masovni zločini pod komandom Maksa Luburića u NDH nakon invazije Nemačke na Jugoslaviju

Luburić u aprilu 1941. godine dolazi u Zagreb. Pavelić ga je imenovao za pukovnika partijske vojske, pa Maks odmah počinje sa delovanjem i prva srpska sela Gudovac, Veljunu i Glinu napada već u aprilu 1941. godine kada vrši masovne pokolje. U Gudovcu su jedinice pod njegovom komandom 28. aprila pobile 195 Srba, u Veljunu od 6. do 8. maja ubijeno je 520 Srba u čijim ubistvima su učestvovali i katolički sveštenici, dok je u Glini 13. maja stradalo 437 Srba.

Do Drugog svetskog rata Gudovac je imao 8.000 stanovnika, od čega 3.000 Srba. Zločin u Gudovcu je bilo prvo masovno ubistvo Srba i Jevreja na području Nezavisne Države Hrvatske. Organizatori ovog zločina su bili Vjekoslav Maks Luburić, Eugen Dido Kvaternik i Martin Cikoš. Pre pokolja, žrtve su naterane da iskopaju sebi raku. Jedan preživeli je opisao taj kobni dan:

- Pohapšeni su vezani žicom (drotom), a onda opet – otac za sina, sin za oca, za brata… Tako su dotjerani u kolonu, koja je u toku noći do pred zoru zastajkivala pred svakom srpskom kućom. Kolone iz sva četiri pravca stizale su u veliku školu, na mjestu današnje banke. Tu su tučeni i prebijani, posebno od špalira ustaša kada su išli u zahod. U neko doba dana, opet u koloni, dotjerani su u stočne vagone na željezničku stanicu. Pošto je rodbina za to saznala, ispred vagona se okupilo dosta uplakanih majki, sestara, kćeri, maloljetnih sinova i braće. Međutim, bilo je i prilično onih koji su sa puno zadovoljstva došli pogledati taj nedjeljni prizor. Plače jadna rodbina...

Spomenik žrtvama ustaškog pokolja u Gudovcu je podignut tek 10 godina nakon Drugog svetskog rata, ali je srušen početkom 1990-ih godina.

Srbi u Veljunu ubijani su noževima i tupim predmetima u dvorištu lokalne osnovne škole. Ubistva su trajala čitavu noć. Sledećeg jutra, Luburić je viđen kako izlazi iz škole sav krvav i pere ruke pored bunara. Ustaša Janko Medved je 21.5.1945. opisao masakr u Veljunu:

- Prevezli smo oko 400 ljudi iz zatvora u Veljunu u školu u Blagaj. Tukli smo i mučili ljude od kojih je jedan dio od mučenja umro u zatvoru. Koliko se sjećam 8. maja ubijali smo ljude. Vodili smo 10 po 10 Srba do iskopane jame i tamo ih tukli krampovima, noževima i batinama. Kad smo ih dovezli do jame, komandovali smo da legnu, tako da smo od jednog do drugog išli i udarali po dva puta u glavu a zatim smo ih bacili u jamu. Bilo je ljudi koji su napola živi bačeni. Mene je dopao red na petu partiju u kojoj je bilo 12 ljudi, a svakoga je sprovodio po jedan ustaša. Sa mnom su sprovodili: ustaša Mika Štajduhar, Pero Grašić, Vale Paunović, Ivan Volf, Mate Štrk, Joso Marinac i još neki. Kad su Srbi legli kod jame prvi je uzeo željezni bat Pero Grašić i sa njim ubio četvoricu. Uzeo sam bat i ja i sam ubio ostalih 8 ljudi. Kada smo tako sve ljude poubijali, dr Nikola Zdunić dopremio je jedna kola živog kreča koji smo posuli po ljudima jer ih je bilo još dosta živih. Zatrpali smo jamu i zaigrali kolo.

Srbi u Glini stradali su u više navrata tokom rata. U izveštaju komande Druge italijanske armije stacionirane u NDH iz 9. jula 1941. tvrdi se: „U srezu Glina je pobijeno više od 18.000 Srba od kojih je 417 poklano u pravoslavnoj crkvi”. Jedini koji je preživeo masakr bio je Ljuban Jednak, i to tako što su ustaše mislile da je mrtav, a on je kasnije opisao šta se dogodilo:

- Tako je to išlo - jedan kamion, pa drugi kamion itd. Kada su gotovo sve u crkvi poklali i kada je broj nas živih spao na nas desetak, ja sam bio u jednom kutu crkve i u jednom času vidim kako nema nikoga u crkvi. Bilo nas je svega desetak. Pogledam iz kuta prema vratima i vidim ustaše kako iznose krvave i zakrvavljene ljude... Krv teče svuda po crkvi. Sve je bilo mirno, cijela crkva bila je osvijetljena svijećama. Ja preskočim na sreću - i bacim se među zaklane ljude koji su ležali na podu. Ispružim ruke i legnem među njih, a ostalih 5-6 nisu se mogli nikako sakriti i tih 5-6 su zatim zaklani.

Procenjuje se da su tokom 1941. godine na Kordunu i Baniji ustaše ubile preko 33.000 Srba.

Zapovednik koncentracionog logora Jasenovac

Maks Luburić je brzo napredovao u NDH. On je osnivač koncentracionih logora širom zemlje, a potom i zapovednik. Projektovao je sistem koncentracionih logora Jasenovac još dok je bio u egzilu u Mađarskoj, a njegova polusestra Nada Tambić bila je zadužena za ženski logor Nova Gradiška.

Ante Pavelić je Luburiću poverio vrhovni nadzor nad sistemom logora Jasenovac. On je logor obilazio nekoliko puta mesečno, a zbog njegove surovosti zatvorenici su ga se posebno plašili. Krajem septembra 1941, vlada NDH poslala je Luburića u Treći rajh da prouči nemačke metode stvaranja i održavanja koncentracionih logora. Luburićev obilazak logora trajao je deset dana.

Sistem logora Jasenovac bio je smešten u naselju sa velikim brojem Srba. Čuvalo ga je 1500 ustaša, a činilo ga je 5 logora: Krapje, Bročice, Ciglana, Kožarnica i Stara Gradiška koja je posebno bila izgrađena za žene i decu. Nemački posmatrači su Luburića okarakterisali kao „velikog sadistu”. Insistirao je da prilikom svake posete logoru lično ubije najmanje jednog zatvorenika. U jednom slučaju, namerno je poslao stotine zatvorenika zaraženih tifusom iz Stare Gradiške u logor Đakovo kako bi ubrzao širenje bolesti među zatvorenicima. „Luburić je stvorio takvu atmosferu da se svaki ustaša zapravo osećao pozvanim da ubije zatvorenika, verujući da će to biti čin patriotizma”, izjavio je Ljubomir Miloš, Luburićev rođak i ustaški oficir u Jasenovcu.

„Jednom zgodom kod sabiranja sitne đece došao Maks Luburić. Htio je ući u jednu nastambu. Ulaz mu prečilo nejako umiruće dijete. Luburić ga zahvatio na čizmu i nogom bacio daleko do zida, na kom se uz krv razabirao i sam mozak đeteta…” pisao je Đorđe Miliša u svojoj knjizi „U mučilištu-paklu Jasenovac”.

Životni uslovi u logoru bili su užasni, međutim prilikom poseta Crvenog krsta uslovi bi se donekle poboljšali. Zdraviji zatvorenici, kojima su obezbeđeni novi kreveti i posteljina, smeli su da razgovaraju sa delegacijom, dok su bolesni i iscrpljeni ubijani. Nakon odlaska delegacije, uslovi u logoru vratili bi se u prethodno stanje. Jasenovački sistem logora bilo je mjesto na kome su se našli najbestijalnije masovne ubice, ostrašćene ustaše i psihopate. Luburić je uspostavio sistem sastavljen od najvećih krvoloka - ubica i koljača. Krvoloci su, ujedno, sačinjavali upravu samog pakla, kako su ubice i žrtve zvale Jasenovac.

Prema podacima koji govore o mestima iz kojih su poticali ustaški zločinci, najbrojnije je bila zastupljena zapadna Hercegovina, zatim Dalmacija, Bosna, Lika, dok je najmanje ubica bilo iz Slavonije i „uže Hrvatske“. Zanimljivo je to što su baš sa ovih prostora odakle su zločinci najviše dolazili, Srbi masovno pokatoličeni u prethodnim vekovima.

Nemilosrdno je ubijao i decu i stare

21. decembra 1941. ustaške jedinice pod komandom Luburića umarširale su u Prkos Lasinjski, kod Bosanskog Petrovca. Luburić je tada izjavio: „Moramo da ubijemo sve, u Prkosu i u svim njihovim selima, do poslednjeg čoveka, čak i deteta. Njihova deca bi, kad porastu, bila naši neprijatelji i sva kasnija pokolenja bi upoznali sa tim šta smo mi ovde radili - zato moramo uništiti sve srpsko stanovništvo, pa i decu!”. Ustaše su okupile više od 400 srpskih civila, uglavnom žena i dece i starijih. Ubrzo nakon toga, odvedeni su u obližnju šumu i ubijeni.

Luburić je u narednom periodu bio predvodnik i inicijator mnogih masakara nad Srbima. U selu Draksenić njegove jedinice pobile su više od 200 seljaka. Tokom bitke na Kozari, jedne od najkrvavijih u ratu, koja se vodila između nemačkih i hrvatskih snaga s jedne strane i srpskih partizana s druge od 10. juna do 30. jula 1942, okupatorske snage ubile su oko 20.000 meštana, a deportovano je 68.600 ljudi, među kojima je bilo 23.500 dece. Od toga je pobijeno oko 35.000 ljudi, među kojima 11.000 dece do 14 godina.

Izaslanik Vermahta u Hrvatskoj general Edmund Glez fon Horstenau o rezultatima operacije „Zapadna Bosna” je rekao: „Očistili smo Kozaru, da tako kažem, do poslednjeg čoveka, kao i do poslednje žene i deteta.”

Oktobra 1942. Luburić je u Jasenovcu priredio svečanost i ustašama podelio zlatne i srebrne medalje koje im je Pavelić namenio kao nagradu „za zasluge”. Na tom „banketu” Luburić je održao govor i, prema iskazu jednog svedoka, rekao doslovno: „I tako smo u ovoj godini u Jasenovcu poklali više ljudi nego Osmanlijsko carstvo za celo vreme boravka Turaka u Evropi”.

Ustaški danak u krvi

Nakon ovoga, Luburić je osmislio stvaranje godišnjeg „poreza”, kojim bi srpski dečaci bili oduzeti porodicama, uslovljeni da se odreknu svog srpskog nacionalnog identiteta, i pretvoreni u ustaše. Krajem 1942. godine „usvojio” je 450 dečaka koji su raseljeni tokom borbi oko planine Kozara. Odevene u crne ustaške uniforme, Luburić je dečake nazivao svojim „malim janičarima”, aluzija na sistem devširme Osmanskog carstva, koji je desetine hiljada dečaka odveo iz hrišćanskih porodica širom Balkana, asimilovao i pretvorio u članove osmanlijske vojske.

Dijana Budisavljević je u svom dnevniku zapisala jednu upečatljivu epizodu. Kada je Maks Luburić došao u logor u Staroj Gradiški, bio je toliko ljut na ljude koji su deci pokušavali da ublaže patnju da im je pretio da će „nestati“. Istog dana su deca nakon višednevnog izgladnjivanja izvedena iz logora uz obećanje da će dobiti hranu, nakon čega su im obukli podrugljive ustaške uniforme, naterali ih da salutiraju fašističkim pozdravom dok su ih snimali, da bi ih na kraju opet ostavili bez hrane.

Luburić je prilikom reorganizacije takozvanih oružanih snaga NDH, koja je započela u jesen 1944. godine, dobio čin generala „Hrvatskih oružanih snaga“.

„Kuća terora”

Godine 1945, 16. marta, u Sarajevu gde je prethodnih mesec dana sprovodio pravi teror nad Sarajlijama, sazvao je sastanak preko 1.000 ustaških političkih i vojnih ličnosti i u prisustvu visokih nemačkih zvaničnika izdao je deklaraciju kojom se osuđuje boljševizam, Jaltska konferencija i nova komunistička vlada u Beogradu. Vila u centru Sarajeva koja je bila Luburićevo sedište bila je poznata kao „kuća terora”

Ustaše su 21. marta otkrile zaveru za atentat na Luburića. Njegov potencijalni atentator bio je mladi komunista po imenu Halid Nazečić, kojeg je izdao jedan od njegovih saučesnika. Četiri ustaše su potom ubijene u napadima partizana u Sarajevu. U noći između 27. i 28. marta ustaše su obesile 55 Sarajlija. Znakovi koji nose frazu: „Živeo poglavnik!” bili su im postavljeni oko vrata, a njihova tela su ostavljena da budu primer drugima. Luburićeva teroristička vladavina u Sarajevu odnela je 323 života, prema podacima posleratne komisije za ratne zločine. Nekoliko stotina drugih je deportovano u koncentracione logore.

Beg iz Jugoslavije „pacovskim kanalima”

Kako su Nemci gubili na svim poljima, a kraj rata se video, tako je Luburić uništavao dokaze svojih zlodela. Naredio je da se masovne grobnice ekshumiraju, a tela kremiraju, da se preostali zatvorenici u Jasenovcu pobiju, a dokumentacija uništi. Nedugo posle rata pobegao je iz Jugoslavije. Boravio je u Španiji, Nemačkoj, Austriji, i osnovao terorističku organizaciju „Hrvatski narodni otpor".

Njegova polusestra Nada je sa suprugom, ustaškim oficirom Dinkom Šakićem, pobegla u Argentinu. Maks se u Španiji krio pod imenom Visente Perez Garsija. Bio je koordinator terorističkih napada širom Evrope. Oženio se Špankinjom s kojom je dobio četvoro dece.

Odnos prema Luburiću danas

Vjekoslav Maks Luburić bio je samo jedan od mnogih koji su nad Srbima, Jevrejima i Romima pune 4 godine sprovodili teror u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. On je po završetku rata „pacovskim kanalima“ koje je organizovala rimokatolička crkva za beg nacista i ustaša pobegao i naredne 24 godine živeo slobodno. Bio je jedan od odgovornih za smrt stotine hiljada ljudi koji su ubijani na najstrašnije načine samo zato što su bili druge nacije i druge vere.

Nažalost, među šovinistima u Hrvatskoj razvijen je kult Maksa Luburića, pa u šovinističkoj pesmi „Jasenovac i Gradiška stara” početni stihovi kažu: „Jasenovac i Gradiška Stara, to je kuća Maksovih mesara”.

Godine 2018. u Hrvatskoj je izdata nova revizionistička biografija Vjekoslava Maksa Luburića pod imenom „Život Vjekoslava Maksa Luburića - generala Drinjanina”, koja je promovisana i u rimokatoličkim crkvama. Hrvatsko društvo pisaca i P.E.N. centar osudilo je promovisanje ove knjige. „Kao pisci najoštrije osuđujemo svojevrsnu banalizaciju zločina i zatajenje etičke svesti i empatije prema Luburićevim žrtvama”, stoji u njihovom saopštenju.

Zbog Tompsonovog koncerta u centar pažnje došli i ustaše Jure i Boban, o kojima su njegovi fanovi pesme pevali

U Bogovićevoj ulici u centru Zagreba, na popularnoj zagrebačkoj špici, prekjuče popodne okupili su se brojni fanovi Marka Perkovića Tompsona uoči njegovog kontroverznog koncerta koji je bio održan na zagrebačkom Hipodromu.

Zagrebom su odjekivale Tompsonove pesme, ali i druge numere. Kako pokazuju snimci, Tompsonovi obožavaoci pevali su i ustašku budnicu: "Evo zore, evo dana, evo Jure i Bobana", kojom se veličaju zapovednici ustaške jedinice Crna legija.

Jure Francetić i Rafael Boban bili su komandanti jedne od najokrutnijih ustaških formacija, odgovorne za masovne zločine nad Srbima, Jevrejima i Romima, uključujući žene i decu.

Posebno su poznati po pokoljima u bosanskim selima, poput Urija, gde su ustaše ostavljale raskomadana tela i palili čitava naselja. Francetić je predvodio zloglasne pohode u istočnoj Bosni i slao civile u logor Jasenovac.

Na platformi X pojavio se još jedan snimak na kojem se čuje pesma: "Evo zore, evo dana, evo Jure i Bobana. Jure zove, Boban viče, evo mene, Poglavniče", pri čemu se pod "Poglavnikom" misli na vođu tzv. Nezavisne Države Hrvatske, Antu Pavelića.

Ovo je tekst pesme Evo zore, evo dana (napomena: postoji nekoliko verzija, ali ova je najčešća):

Evo zore, evo dana, Evo Jure i Bobana.

Jure zove, Boban viče: „Evo mene, Poglavniče!“

Na vrh gore Trebevića, U logoru Francetića.

U logoru Jure sedi, Svojoj vojsci on besedi.

Oj Hrvati, braćo mila, Duboka je voda Drina.

Drinu treba pregaziti, A Srbiju zapaliti.

Kad je Drinu pregazio, U nogu je ranjen bio,

On ne viče ajme meni, Već on kliče: Za dom spremni!

Ko su oni bili?

Jure Francetić je rođen 1912. godine u Prozoru kraj Otočca. Početkom 1930-ih zbog kritika na račun jugoslovenskih vlasti pobegao je u emigraciju.

U jednom trenutku vratio se u Zagreb, a kasnije je opet bežao u Nemačku.

Pavelić ga je ubrzo imenovao poverenikom za Bosnu, gde je osnovao Crnu legiju. Uskoro je počeo da radi na sprovođenju rasnih zakona i deportaciji brojnih Srba i Jevreja, ali i Hrvata komunista.

Rafael Ranko Boban rođen je u Bobanovoj Dragi, u Sovićima kraj Gruda u BiH. I on je delovao u emigraciji do proglašenja NDH.

Zatim je delovao u Ustaškoj vojnici i na kraju postao zamenik Jure Francetića na čelu Crne legije. Po njemu se danas zove IX bojna HOS-a.

- Nije bio vojnički genije niti je imao, a ni mogao da ima solidnog vojničkog znanja, ali je bio idealan za vojevanje po bosanskim planinama, napose kad mu je uz bok stajao sin naše kršne Hercegovine, rođeni gerilac Rafael Boban - zapisao je Eugen Dido Kvaternik, ustaški ideolog, o Juri Francetiću.

Mit o Drini

Delovanje njih dvojice očito nije imalo samo pozitivan uticaj na političku vrhušku NDH nego i snažan uticaj na Hrvate, pre svega kroz pesmu "Evo zore, evo dana", i kad je ona nastala u Drugom svetskom ratu, ali i u 21. veku, kada je omiljena po svadbama i političkim skupovima širom Hrvatske.

U pesmi se nalazi i poznati stih: "Oj, ustaše, braćo mila, duboka je voda Drina." Radi se o mitu o Francetiću koji je pregazio Drinu i tamo uspostavio hrvatsku granicu koji pronose ljubitelji ustaške NDH.

Istorijska je činjenica da Hrvatska nikada nije imala granicu na reci Drini, za to ne postoje nikakvi dokazi. U proleće i leto 1942. godine Francetićeve jedinice jesu postigle vojni uspeh u Bosni koji je rezultirao izlaskom na Drinu.

Stravični zločini

Postoje navodi o tome kako je izjavljivao da ne sme da se ubijaju Srbi, ali sami Nemci imali su zamerke na njegov rad, tvrdili su da njegove jedinice vrše brojne pokolje nad srpskim stanovništvom.

U selu Gornji Malovan ubijeno je 70 seljaka, a još gori zločin, prema onome što je poznato, počinjen je u selu Urije.

Milovan Đilas, kasnije poznati disident koji je u Jugoslaviji više od deset godina proveo u zatvoru jer je kritikovao njenu ekonomsku politiku, bio je jedan od partizana koji su u selo Urije stigli krajem jula.

Za ove zločine tereti se Jure Francetić. Đilas je pisao kako je pod krošnjom kruške naišao na dva seljaka koji su "ubijeni u potiljak, kuršumi su izišli ispod desnog uha i otvorili ogromne rane, tako velike da je iz njih iscurio mozak".

Dodao je da je tu ubijeno još šest seljaka.

"Dete je ležalo u gomili leševa, a glava je bila zdrobljena"

Kasnije je zapazio još deset, dvanaest leševa, među kojima su bile žene, devojke, deca...

- Dete je ležalo u gomili leševa. Ali glava je bila zdrobljena, bez poklopca, bez kapi krvi u šupljoj lobanji. Mozak - da li tog deteta? - upravo malo guste bele kaše ležalo je pored glave, s komadima mesa - napisao je Đilas, dodajući da se radilo o ženskom detetu, čiji je i grudni koš bio zdrobljen.

- I ostali leševi bili su unakaženi. Lice jednog desetgodišnjaka bilo je ranjavo po čelu i jagodicama od uboda. Neki dečak, isto tako prazne lobanje, kao kod onog deteta, ležao je zgrčen oko žbunja kraj puta, prikupljenih bosih nogu i tankih mršavih ruku. Da dečak nije bio tako unakažen, reklo bi se da je zaspao tu u hladu - zapisao je Đilas, za kojeg treba reći i da je bio protivnik srpskog hegemonizma.

Raskomadani leševi, među njima žene, deca...

Dodao je da je, hodajući dalje, na raskršću zatekao još 25-30 leševa, među kojima "gomilu ljudskih, ženskih, dečjih tela, udova, glava..."

Francetić je imao i ovlasti za hvatanje protivnika režima. Veruje se kako je lično učestvovao u hapšenju, zatvaranju i ispitivanju istaknutih Srba i Jevreja, poput Vase Miskina, Nisima Albaharija, Vukosave Vukice Šain...

Slao i civile u Jasenovac

Iz jednog dokumenta s početka novembra 1942. godine, koji se nalazi u Hrvatskom državnom arhivu, jasno je da je Francetić slao civile u Jasenovac.

Dokument, koji završava pozdravom "Za dom spremni", govori o tome kako devet stanovnika Hrvatskog zagorja treba deportovati u Jasenovac. Važno je napomenuti da nije reč o vojnicima, već o, redom - advokatu, šoferu, bačvaru, dva ratara, dva trgovca, veterinaru i privatniku.

Francetić je umro krajem 1942. Pozvan je u Liku kako bi preuzeo komandu nad tamošnjim ustaškim i domobranskim snagama.

Išao je avionom koji je, usled navodne italijanske sabotaže, prisilno sleteo kod Slunja.

Francetića su se pre partizana dokopali seljaci koji su ga pretukli. Partizani su pokušali da ga spasu jer im je trebao za razjenu, ali su rane bile preteške.

Boban potpisao smrti pritvorenika

Rafael Boban je tada preuzeo Crnu Legiju, koja je uskoro rasformirana te njena treća bojna postaje V. stajaći delatni zdrug, koji kasnije operiše u Podravini.

Postoje navodi da je Boban iz odmazde dao da se strelja deset civila u februaru 1944., nakon preuzimanja Koprivnice iz partizanskih ruku, a u junu još četvoricu.

Posle rata ga je ustaški zvaničnik Ivo Rojnica optužio za ubistvo generala Franje Šimića.

U odluci o utvrđivanju zločina okupatora iz 1945. navodi se kako su u julu 1944. u Đurđevcu uhapšeni zemljoradnik Ignac Živko, činovnik Herbert Kukec, časovničar Josip Berta te gimnazijalac Zlatko Mihelić.

Ne zna se šta je s njim bilo nakon rata

Ustaše su, po nalogu Rafaela Bobana, pritvorenike tukli toljagom danju i noću, stavljali im igle pod nokte, naređivali im da ližu pod i sol, od čega su nastupali srčani bolovi.

Streljali su ih potom na đurđevačkom groblju, a odluku o smrti potpisao je pukovnik Rafael Boban. Pre toga su ih opljačkali i obili časovničarsku radnju Josipa Berte.

Šta je bilo s Bobanom nakon Drugog svetskog rata, ne zna se.

Postoje priče da se prebacio u Argentinu, potom u SAD i da je učestvovao u Korejskom ratu.

Poznato je samo da je prilikom rekonstrukcije vlade NDH u izbeglištvu 1951. Ante Pavelić imenovao Bobana ministrom Oružanih snaga, iako on nije bio prisutan, pisao je Index.hr.

DETALJNA I STRAVIČNA FRANCETIĆEVA BIOGRAFIJA

Juraj Francetić, poznatiji kao Jure, rodio se 3. jula 1912. godine u Prozoru kod Otočca u Lici, današnjoj Republici Hrvatskoj od oca Jurja i majke Kate. Tokom studija prava u Zagrebu pridružio se ustaškom pokretu. Godine 1933. emigrirao je u Italiju zbog antidržavnih aktivnosti i promovisanja ustaštva povodom čega je i hapšen. U Italiji je položio ustašku zakletvu i naredne četiri godine živeo i u Mađarskoj i Austriji. Nakon opšte amnestije u Kraljevini Jugoslaviji, Francetić se vratio u Jugoslaviju novembra 1937. godine.

Zbog ustaških aktivnosti ponovo je hapšen 1940. godine. Proteran je iz Zagreba, a zatim se sklanja u Nemačku. Posle osnivanja NDH dolazi u novu državu, a Pavelić ga imenuje svojim poverenikom za Bosnu. U leto 1941. Jure je u Sarajevu formirao Crnu legiju, ozloglašenu ustašku jedinicu koja je dobila ime po crnim uniformama a čiji su pripadnici nazivani „crncima”. Za svog zamenika postavio je hrvatskog ustašu Rafaela Bobana.

Kao komandant Crne legije svojim ustašama dao je naredbu da preuzmu upravu lokalne državne administracije i otpuste sve državne službenike i učitelje koji su bili Srbi i Jevreji. Sam Francetić je lično učestvovao u hapšenju, zatvaranju i ispitivanju istaknutih Srba i Jevreja i njihovih vođa i naređivao njihova ubistva, a često je i slao Srbe u Jasenovac.

Crna legija bila je dobro opremljena i naoružana, a centar za obuku bio joj je na Koševu u Sarajevu. Francetić je pretvorio svoj stan na Alifakovcu u Sarajevu u zatvorsku kuhinju i perionicu rublja. U početku je njegova jedinica brojala 1000 do 1500 ljudi i vrlo brzo postala poznata po monstruoznosti i svireposti, zajedno sa Handžar divizijom. U sastavu jedinice nalazili su se u velikom broju i bosanski muslimani.

Masovna ubistva, zatvaranja i deportacije Srba i Jevreja bile su svakodnevne aktivnosti Francetićevih ustaša, zasnovane na ustaškoj politici koja je zahtevala nestanak Srba sa prostora NDH putem pokolja, progona i prisilnog pokatoličavanja.

Crna legija je od svog osnivanja imala akcije etničkog čišćenja srpskog stanovništva na planinama Ozren i Romanija, međutim najbrutalniji zločini dogodili su se na proleće 1942. godine, tokom ofanzive koja je trajala od marta do maja.

"Krvavi mladenci"

Ustaške jedinice Crne legije i jedinice muslimanske Handžar divizije, predvođene Jurom Francetićem, su u proleće 1942. godine pokrenule ofanzivu sa namerom da proteraju i pobiju srpsko stanovništvo iz istočnog dela tadašnje NDH (Republika Srpska, BiH) da bi ostvarili cilj ustaškog pokreta da granica između Srba i Hrvata bude na Drini.

Tokom ove ofanzive mučki je ubijeno 6.150 nenaoružanih Srba sa područja Sarajeva, Sokoca, Olova, Kladnja, Rogatice, Han Pijeska i Višegrada, koji su pokušali da pređu reku Drinu i potraže spas u Srbiji.

Ofanziva je počela u martu i kretala se prema Drini, potiskujući ispred sebe desetine hiljada izbeglica. Italijani su blokirali prolaz kod Višegrada prema Srbiji, na mostu u Višegradu italijanska straža je preko reke puštala samo one koji su imali da im plate zlatom, stokom ili nekom drugom vrednošću. Ostali su morali nizvodno do Miloševića i Starog Broda, gde su skelom ili čamcima pokušavali da pređu reku i izbegnu Francetićeve ustaše.

Narod je krenuo prema selima Stari Brod i Miloševići i tada dolazi do najvećeg zločina 22. marta na Mladence koji je poznat kao „Krvavi mladenci”. Strahote i monstruoznosti nad srpskim civilima šokirale su i Nemce.

Ustaše su na obali Drine opkolile Srbe koji su bežali ka Srbiji i napali ih. Usledio je masakr tokom kog su silovali žene i bacali ih u vodu. Mnogi su, da bi se spasili od ustaškog noža, sami skakali u ledenu Drinu.

Čak 320 devojaka je sa stene skočilo u Drinu ne želeći da padnu u ruke ustašama. Svojom voljom otišle su u smrt. Hiljade njih masakrirano je na samoj obali. Nemci i Nedićeva vojska, koji su bili stacionirani na desnoj obali Drine, prekinuli su ovaj stravični pokolj i dozvolili ljudima da pređu u Srbiju, pa je nekoliko hiljada njih izbavljeno.

Izbeglicama koji su preživeli pokolj, Jure Francetić poručio je da se vrate slobodno kućama. Deo naivnih se vratio, verujući da je mukama došao kraj, ali na putu su ih ponovo presrele ustaše i pobile ih. Ubistva su trajala sve do maja meseca.

Do 9. aprila 1942. ovi prostori su uglavnom bili su očišćeni od Srba, a Jure Francetić Paveliću šalje na poklon čuturu sa vodom iz Drine povodom prve godišnjice NDH.

Na konferenciji održanoj 6. maja 1942. u Sarajevu između ostalih prisustvovali su i komandujući general i zapovednik u Srbiji Paul Bader, kao i Edmund Glez fon Horstenau, opunomoćeni general Vermahta u NDH i otvoreno se žalili na ustaška zverstva. General Bader je povodom zločina Francetića rekao: „Ako ne prestanu grozote u Hrvatskoj, neće nikad biti mira”.

Brojni zločini Francetićevih jedinica

Masovni pokolj Srba u Starom Brodu i Miloševićima nije bio jedini zločin jedinica kojima je komandovao Jure Francetić. Jer kuda god je prošao, Francetić je ostavljao krvave tragove zločina nad Srbima. Njegove jedinice su u Gornjem Malovanu ubile 70 civila, a tokom juna i jula 1942. Francetićeve jedinice su zajedno sa Nemcima i Italijanima tokom operacije na Kozari pobile gotovo 25.000 ljudi, od kojih su oko 9.000 bila deca do 14 godina.

Ustaše su žrtve ubijale klanjem na licu mesta neposredno nakon zarobljavanja ili na obali Save kod Bosanske Dubice. Neki su po zahtevu nemačkih vlasti, odvedeni na rad u Nemačku, a preostali su odvedeni u hrvatske koncentracione logore Jasenovac i Staru Gradišku.

Surova zaslužena smrt Francetića

Jure Francetić je preminuo 27. decembra 1942. u 31. godini, ali ne prirodnom smrću. Naime, avion kojim je leteo za Gospić (prema jednoj teoriji, avion su oštetili partizani) pokvario se iznad Slunja, pa je morao da sleti nedaleko od sela Močila. Francetić je okupljenim srpskim seljacima naredio da nađu neki prevoz za njega i pilota, međutim seljaci su prepoznali Francetića koji je bio nadaleko poznat po zverstvima.

Francetića i njegovog pilota su odmah uhvatili partizani, ali nisu mogli da ih odbrane od seljaka. Jedan od seljaka udario ga je tupim delom sekire u glavu, a u partizanskom izveštaju navodi se da je to učinio Mile Trbojević i da je tom prilikom Francetiću pukla lobanja. Zatim su seljaci Francetića i pilota izboli vilama i roguljama. Teško ranjen Francetić prebačen je u partizansku bolnicu u Slunju gde su hirurzi pokušali da mu spasu život da bi ga zamenili za 100 jasenovačkih logoraša, ali nisu u tome uspeli.

Francetić je 5 dana bio u komi da bi 27. decembra preminuo. Ustaše su vest o smrti Francetića krile tri meseca. Zvanična vest o njegovoj smrti objavljena je 31. marta 1943. i isti dan proglašena osmodnevna državna žalost u NDH.

Partizani su kamionom odvezli telo Francetića u nepoznatom pravcu i do danas nije poznato gde je sahranjen krvnik. Hrvatske neoustaše već decenijama pokušavaju da pronađu njegov grob. Smrću Francetića, komandant Crne legije postao je njegov dotadašnji zamenik Rafael Boban koji je do kraja rata činio zverstva širom NDH.

Zataškavanje zločina

Za zločine Francetićevih jedinica u Starom Brodu i Miloševićima, kao i za većinu zločina nad Srbima u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, niko nije odgovarao. Srbi su po završetku rata očekivali da će komunističke vlasti pokrenuti istragu i organizovati suđenja, ali to se nije dogodilo. Štaviše, na delu je bila glasna ćutnja o jednom od najstravičnih zločina ustaša nad Srbima tokom rata.

Srpski pisac Momir Krsmanović je kao osmogodišnji dečak 3. oktobra 1941. preživeo ustaški pokolj u mestu Klisura podno Sjemeća u Podrinju, kada su ubijeni njegova majka Joka, šestogodišnji brat Radomir i mnogobrojna rodbina. U svojim delima opisao je između ostalog i ustaški pir u Starom Brodu, jer je i sam bio svedok tog bestijalnog ludila s obzirom na to da se u martu 1942. našao sa preživelim ocem Milivojem i bratom Miloradom među srpskim izbeglicama koji su bežali ka Srbiji od Crne legije.

Nakon objavljivanja romana „Teče krvava Drina” sedamdesetih godina, Momir je bio od strane komunističkih vlasti, zabranjivan i osporavan. Za isto delo dobio je zahvalnicu od Simona Vizentala, koji je poznat po prikupljanju informacija o nacističkim ratnim zločincima, kao i od patrijarha Pavla. Patrijarh srpski Irinej mu je 22. oktobra 2019. godine uručio orden Svetog Save II reda.

Krajem novembra 2008. godine, u prisustvu velikog broja istoričara, sveštenih lica, predstavnika medija i građana, u manastiru Dobrun kod Višegrada predstavljena je knjiga grupe autora „Zaboravljeni zločin – Stari Brod” koja govori o stradanju Srba u proleće 1942. godine.

Svedočenja preživelih

Retki preživeli Srbi posle rata opisivali su stradanje na Drini kojem su bili svedoci. Jedan od njih bio je Miloš Bašović, rođen 1930, iz Brankovića, Borike kod Rogatice: „…Iz Višegrada narod krene niz Drinu, prema Starom Brodu. Uz mene su bila još tri brata i sestra. Uzak put, stadosmo svi kod Puhalove njive. Za nama neka vojska trči, ali mi ne znamo da su ustaše. Narod poče bježati, a oni uglas: ‘Ne bojte se narode, ovo je srpska i crnogorska vojska…’. Kad su nas opkolili, poznadosmo mnoge muslimane komšije među njima. Jedan ustaša uze moju sestru od tri godine, baci je uvis. U ruci mu puška sa bajonetom, dočeka je i pravo baci u Drinu. Nasta pravo klanje naroda.

Mene je negdje između Miloševića i Starog Broda zajmio jedan pijani ustaša, gađajući me bajonetom. Uteknem mu nekako i šćućurim se među poubijane. Kriomice gledam kako mi ubiše majku i mlađu braću. Svega i svačega je bilo, Mnoge djevojke, gledajući zvjerstva, ne čekajući da im se približe ustaše masovno su skakale u Drinu. A Drina puna leševa, među njima samo vidiš, zaplove ženske kose…”

Milovan Bakmaz, rođen 1931, iz Sokolovića kod Sokoca, ispričao je: „…Krenula kolona naroda od Olova, Kladnja, Mokrog, Pala, Prače, iz sela oko Sarajeva, Rogatice… To je bio užas, puno je Sjemećko polje srpskih izbjeglica, da baciš šibicu pala bi na iksana ili na stoku koju smo poveli sa sobom. Idemo prema Višegradu u koloni, pješice, iznemogli, djeca i stari na volovskim kolima i konjima. Dođemo na ćupriju na Drini kad Italijani ne daju preko Drine. Mi onda u Miloševiće i zanoćimo po kućama. Sjećam se, dobra imanja, ograde im pletene sa prućem. Odjednom narod poče da vrišti i kuka. Pokojna majka spodbije mene, ostavi kravu i zajedno sa narodom bježimo jednim sokakom dolje prema Starom Brodu. I pored jednog žbuna se šćućurimo, a okolo puca, ljudi padaju, skaču u Drinu. Pravi haos, ljudi moji, stoji vriska žena i djece. Opkolili su nas, dobro se sjećam sve naoružani muslimani sa fesovima na glavama. Mi se izvlači odatle, i opet bježi. Bježi. Usput mi pogibe stric Joja, i neke komšije…

Kad dođosmo do Drine samo jedan pontonski čamac, i to šupalj, a okolo ima nekoliko ‘iljada duša. Vidimo preko Drine prema nama dvije grupe, posebno Nijemci, a posebno Nedićevci. Kad se smrači, čujemo ustaše kako zovu: ‘Jovaneee…‘. Moj otac nas ubaci na nekakav čamac i pređosmo Drinu. Tu ugledamo Nedićevce i Nijemce kako razgovaraju, a onda sa jednim čamcem krenu patrola preko Drine, među narod, a druga uz Drinu i viču: ‘Curik ustaš, curik ustaš…‘. Narod pršte kojekuda, neko pređe Drinu, neko bježi uz one strane. Da nije bilo Nedićevaca i Nijemaca sve bi ono ustaše pobile, ne bi mogla Drina sve primiti, sigurno bi je začepili...”

Risto Borovčanin, rođen 1932. u mjestu Žulj, 2010. u Pediši kod Sokoca prisećao se:

- Po mraku stigosmo u Miloševiće. Ujutro dojaha jedan četnički kurir na konju i onako juri kroz narod pa viče: ‘Bježte ljudi, evo ustaša, poklaće i vas kao juče one u Višegradu…’ Prigone nas, prigone Drini. Siluju žene, kolju, odsjecaju ruke, noge, vade oči, bacaju malu djecu uvis i dočekuju na bajonete. Bio je to jedan strašan užas i pakao. Narod zapomaže i jauče. Ljudi sami skaču u Drinu, mlade cure posebno. Mi se oko majki grupisasmo, pokušavajući se nekako spasiti. Odjednom sam pao potrbuške među gomilu pobijenih i unakaženih. Glavni pokolj je bio negdje između 16 i 17 časova po podne. A Drina mutna, nadošla, valovita, puna leševa. Donosilo leševe i od Višegrada. To je bio nevjerovatan i strašan prizor...

Spomenik stradalom narodu

U mestu Stari Brod je tokom 2008. godine podignuto obeležje u znak sećanja na ovaj užasan zločin i osveštano je od strane Srpske Pravoslavne Crkve, mitropolita dabrobosanskog Nikolaja i vladike mileševskog Filareta. Godine 2014. osveštana je i spomen-kapela. U reci pri samoj obali postavljeno je 27 skulptura sa 39 likova, koje simbolizuju bekstvo i ulazak srpskih majki sa decom u naručju u nabujalu reku Drinu.

Spomen-muzej je otvoren 7. septembra 2019. godine u okviru obeležavanja 77 godina od stradanja više od 6.000 Srba Sarajevsko-romanijske regije, uz prisustvo najviših zvaničnika Republike Srpske, po projektu arhitekte Novice Motike iz Zvornika koji je radio bez novčane nadoknade. Na kamenim pločama uklesana su imena više od 6.000 stradalih, sa mestima, datumima rođenja i strašne smrti. Izložene su i malobrojne sačuvane fotografije zločina.

Pokušaji rehabilitacije ustaškog krvnika

Devedesetih godina u Hrvatskoj i Hercegovini razvijen je kult Jura Francetića. Razbijanjem Jugoslavije 1991. godine obnovljena je paravojna jedinica Crna legija koja se borila protiv JNA i Srba tokom rata u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. U Splitu je 2015. godine gradonačelnik otkrio spomenik Rafaelu Bobanu, a na neoustaškim skupovima radikalnih desničara se često se mogu čuti stihovi iz ustaške pesme „Evo zore, evo dana" koji glase: „Evo zore, evo dana, evo Jure i Bobana", a kojima se slave Jure Francetić i njegov naslednik Rafael Boban, kao i ustaški pozdrav „Za dom spremni”.

U selu Broćancu u Bosni i Hercegovini 2018. godine otkriven je spomenik lokalnim Hrvatima koji su poginuli u Drugom svetskom ratu i sukobima devedesetih godina prošlog veka, a spomenik je izrađen u obliku Nezavisne Države Hrvatske prema nacrtu fra Marija Knezovića. Knezović je 2017. godine organizovao turnir u malom fudbalu u Širokom Brijegu na kom je pobedila grupa dece koja su bila odevena u majice sa natpisom „Crna Legija" i fotografisao se sa njima.

U Mostaru su od 1995. godine pa sve do 2022. postojale ulice Mileta Budaka, jednog od osnivača ustaškog pokreta i glavnih ustaških ideologa, kao i Jura Francetića i Rafaela Bobana i drugih ustaša. Gradsko veće 2022. godine donelo je odluku da se ulice nazvane po ustašama preimenuju.

Hrvatske neoustaše su više puta u Otočcu, rodnom mestu Francetića, postavljale spomen obeležje ovom ustaškom zapovedniku, međutim policija je zaplenila ploče, a hrvatska vlada osudila je okupljanje neoustaša.

Bonus video:

(Espreso/Kurir/Koreni/Wikipedia/Index)